Büyük Ünlü Uyumu Nedir?

Büyük Ünlü Uyumu Nedir?

Büyük ünlü uyumu, Türkçe kelimelerdeki ince ve kalın ünlü harflerin uyumudur. Bir kelimenin ilk hecesi kalın ünlü içeriyorsa, kelimenin diğer hecelerinde de kalın ünlü harf kullanılmalıdır. Aynı şekilde, eğer bir kelimenin ilk hecesi ince sesli harf içeriyorsa, diğer heceler de ince ünlü harf ile devam etmelidir. Daha iyi anlaşılması için, öncelikle ünlü harflerin bilinmesi gerekmektedir.

Peki ünlü harfler ve ünlü harflerin özellikleri nelerdir?

Ünlü Harfler > a, e, ı, i, o, ö, u, ü

Kalın Ünlü Harfler > a, ı, o, u

İnce Ünlü Harfler > e, i, ö, ü

Büyük Ünlü Uyumu Örnekleri

“Araba” kelimesinin ilk hecesinde kalın ünlü ses olan ‘’a’’ harfi bulunmaktadır.

Sonraki iki hecede de aynı şekilde ‘’a’’ sesi bulunmaktadır.

Dolayısıyla, bu kelime büyük ünlü uyumuna uygundur.

‘’Araştırmak’’ kelimesi de aynı şekilde büyük ünlü uyumuna uygundur.

Kelimenin hecelerinde ‘’a’’ ve ‘’ı’’ sesleri kullanılmıştır.

‘’Araştırmak’’ kelimesi, kalın sesli büyük ünlü uyumuna uygundur.

‘’Çaycı’’ kelimesi, kalın sesli büyük ünlü uyumuna uygundur.

Kelimenin her iki hecesinde de kalın ünlü harf kullanılmıştır.

İnce sesli büyük ünlü uyumuna ise, ‘’sistem’’ kelimesini örnek verebiliriz.

Kelimenin ilk hecesinde ince ünlü ses olan ‘’i’’ harfi, ikinci hecesinde ise ‘’e’’ harfi kullanılmıştır.

Dolayısıyla, bu kelime ince sesli büyük ünlü uyumuna uygundur.

Büyük Ünlü Uyumuna Uyan Kelimeler

Kalın Sesli Büyük Ünlü Uyumuna Uyan Kelimeler

• adım
• araba
• ağız
• masa
• ayak
• koltuk
• boyunduruk
• balık
• oturum
• burun
• dalga
• oyuncu
• satılık
• oklava
• savaş
• kırlangıç
• barış

İnce Sesli Büyük Ünlü Uyumuna Örnekler

• beşik
• gündem
• sözlük
• etiket
• bilezik
• etiket
• gelincik
• ücret
• gözlük
• silgi
• üzengi
• vergi
• büyük
• yüzük

Büyük Ünlü Uyumuna Uymayan Kelimeler

• anne
• elma
• dahi
• şişman
• inanmak
• kardeş

Büyük Ünlü Uyumu Aranırken Dikkat Edilmesi Gerekenler ve İstisnalar

Türkçede pek çok dil bilgisi konusunda olduğu gibi, büyük ünlü uyumu konusunda da istisnalar ve dikkat edilmesi gereken durumlar vardır;

• Türkçe kelimelere eklenen bazı ekler büyük ünlü uyumuna uyum göstermez. Eklenen ekler sebebiyle büyük ünlü uyumu bozulabilir. -ki, -yor, -ken, -mtırak, -gil ve -leyin ekleri, eklendiği kelimenin büyük ünlü uyumunu bozabilir. Örneğin:
  • Sabahleyin: ‘’sabah’’ kelimesi büyük ünlü uyumuna uymaktadır ancak ‘’-leyin’’ eki geldiği zaman, büyük ünlü uyumu bozulmaktadır.
  • Baklagil: ‘’bakla’’ kelimesi kalın sesli büyük ünlü uyumuna uymaktadır ancak ‘’-gil’’ ekinde ince ünlü ses bulunmaktadır. Dolayısıyla uyum bozulmaktadır.
  • okurken
  • çalışırken
  • ekşimtırak
  • geliyor
  • gidiyor
• Birleşik sözcüklerde büyük ünlü uyumu aranmaz. Örneğin:
  • açıkgöz
  • çekyat
  • bilgisayar
  • hanımeli
• Tek heceli sözcüklerde büyük ünlü uyumu aranmaz. Örneğin:
  • sert
  • yap
  • Türk
  • Berk
  • Ay
  • Et
• Türkçeye yerleşmiş yabancı kökenli sözcüklerde büyük ünlü uyumu aranmaz. Örneğin:
  • ceylan
  • dükkan
  • badem
  • ahenk
  • fidan
  • hamsi
  • ziyaret
  • model
• Büyük ünlü uyumuna uymayan sözcüklerde, sözcük sonuna getirilen ek, genellikle sözcüğün son hecesindeki ünlü ile uyumludur. Örneğin:
  • Şişmanlık: Kelimenin ilk hecesinde ince ünlü harf olan ‘’i’’ sesi kullanılmıştır. Sonraki hecesinde ise kalın ünlü harf olan ‘’a’’ sesi kullanılmıştır. Dolayısıyla ‘’şişman’’ kelimesi büyük ünlü uyumuna uygun değildir. Sonrasında gelen ‘’-lık’’ eki ise, kök kelimenin son hecesinde olduğu gibi kalın ünlü harf bulundurmaktadır.
• Bazı kelimelerde, alınan ek nedeniyle, son hecedeki ünlü kalın olsa bile ince ses gibi telaffuz edilir. Kalın ünlü ses olmasına rağmen, ince şekilde telaffuz edilen heceden sonra gelen ek ince ünlü içerir. Örneğin:
  • kabulü
  • kontrolü
  • hakikati

Bu örneklerde görüldüğü üzere, gelen eklerde ‘’ü,i’’ gibi ince ünlü sesler kullanılmıştır.

Küçük Ünlü Uyumu hakkındaki konumuza gitmek için butona tıklayabilirsin.